نخلستان‌های خشکیده، گاومیش‌های تشنه؛ تبعات خاموش خشکسالی در خوزستان
تنش‌های آبی در خوزستان، بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات کشاورزی کشور، امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند.
خوزستان، جلگه‌ی سبز ایران، زیر سایه‌ی خشکسالی
از طغیان تا تشنگی: دگرگونی اقلیمی در خوزستان
در بهار ۱۳۹۸، خوزستان با سیل‌هایی ویرانگر روبه‌رو شد که رودخانه‌های پرآب، مزارع، روستاها و زیرساخت‌ها را درنوردیدند. این طغیان آب، که در نگاه اول نشانه‌ای از وفور منابع آبی به‌نظر می‌رسید، در واقع نقطه‌ی آغازی بود بر چرخه‌ای ناپایدار؛ چراکه تنها مدت کوتاهی پس از آن، استان وارد دوره‌ای از خشکسالی کم‌سابقه شد. داده‌های رسمی سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که در پنج سال گذشته، میانگین بارش در خوزستان به کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر کاهش یافته؛ رقمی که کمترین میزان ثبت‌شده در ۶۰ سال گذشته است.
کاهش بارش، افت جریان رودخانه‌ها و افت ذخایر سدها به بحران فراگیری در تأمین آب شرب، کشاورزی و برق‌آبی منجر شده و زیرساخت‌های حیاتی استان را با تهدید جدی مواجه کرده است.
منابع آب در سراشیبی: کاهش ذخایر سدها و چالش برق‌آبی
سدهای کلیدی استان شامل کرخه، دز و کارون، که تأمین‌کننده‌ی بخش اعظم آب و برق استان هستند که در پنج سال گذشته با افت شدید ذخایر روبه‌رو شده‌اند. طبق گزارش سازمان آب و برق خوزستان، سطح ذخایر در این سدها به پایین‌ترین میزان در دو دهه اخیر رسیده است. این مسئله نه تنها تولید برق نیروگاه‌های برق‌آبی را تا ۵۰ درصد کاهش داده، بلکه شوری آب را در پایین‌دست رودخانه‌ها افزایش داده و تأمین آب شرب در شهرهایی چون اهواز، آبادان و خرمشهر را به مرز بحران رسانده است.
عباس صدریان‌فر، رئیس سازمان آب و برق استان، تأکید کرده است: خشکسالی ۶۰ سالهای که اکنون خوزستان را درگیر کرده، نیازمند تصمیم‌های ساختاری و هماهنگ میان نهادهای کشاورزی، صنعتی و مدیریتی است.
تصمیم سخت در سالی سخت: ممنوعیت کشت برنج
در اردیبهشت ۱۴۰۴، وزارت جهاد کشاورزی و استانداری خوزستان، در اقدامی بی‌سابقه، ممنوعیت کشت برنج را در سراسر استان اعلام کردند. این تصمیم با توجه به کاهش شدید منابع آبی و ضرورت اولویت‌بندی تأمین آب شرب اتخاذ شد. ممنوعیت شامل حوزه‌های اصلی آبریز از جمله کرخه، دز، کارون، مارون–جراحی و زهره است.
محمد سواری، رئیس انجمن برنج خوزستان، در مصاحبه‌ای (۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴) هشدار داده است: بیش از ۱۶۱ هزار خانوار در استان به کشت برنج وابسته‌اند و بدون بسته‌های جبرانی، این ممنوعیت به فقر و بی‌ثباتی اجتماعی دامن خواهد زد.
تازه‌ترین موضع استاندار خوزستان: اولویت با آب شرب
در جلسه شورای کشاورزی استان در چهارم تیرماه، سید محمدرضا موالی‌زاده، استاندار خوزستان، با اشاره به تنش شدید آبی، اعلام کرد: در برخی مناطق شوری آب به ۲۷ هزار واحد رسیده و نخلستان‌ها در معرض نابودی قرار دارند. در اولویت اول، تأمین آب شرب سالم برای مردم است. اگر با شرایط بحرانی آگاهانه برخورد نشود، آینده امنیت آبی استان و معیشت مردم به‌شدت به خطر خواهد افتاد.
دیدگاه نماینده مردم اهواز: هشدار درباره بحران آب شرب
محمد امیر، نماینده مردم اهواز، باوی، کارون و حمیدیه در مجلس شورای اسلامی، روز چهارشنبه چهارم تیرماه و در حاشیه همان نشست، گفت: در شرایط کم‌آبی فعلی، شهرهای پایین‌دست مانند خرمشهر، آبادان و شادگان با چالش‌های جدی مواجه هستند. مسئله نخلستان‌ها، نرسیدن آب کافی و افزایش شوری آب (EC) برای استان یک معضل اساسی است و باید مدیریت شود. جلوگیری از کشت شلتوک به معنای مخالفت با کشاورزی نیست. دستگاه‌های مربوطه از جمله سازمان آب و برق و جهاد کشاورزی بر این باورند که باید مدیریت صحیحی اعمال شود تا در ماه‌های آینده با تنش آب شرب مواجه نشویم. در فصل پاییز نیز این مدیریت حیاتی خواهد بود.
اظهارات رئیس انجمن کشاورزی خوزستان بحران از مدیریت سرچشمه می‌گیرد
مسعود اسدی، رئیس انجمن کشاورزی خوزستان، با انتقاد از نحوه مدیریت منابع آبی، گفته است: در سالهای پرآب، به جای ذخیره‌سازی و مدیریت علمی آب، آن را رها می‌کردند و حالا در سال خشک همه فشارها را به کشاورزان وارد می‌کنند. مدیریت نامناسب سدها و انتقال آب از سرچشمه‌ها، خوزستان را به زانو درآورده است. کشاورزان نمی‌توانند بار بی‌تدبیری‌ها را به تنهایی تحمل کنند.
اصلاح الگوی کشت: از شعار تا اجرا
یکی از محورهای اصلی مقابله با خشکسالی، اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر به‌جای برنج است. جهاد کشاورزی استان پیشنهادهایی از جمله موارد زیر را ارائه کرده است.
جایگزینی برنج با کنجد، ماش، عدس و سورگم
توسعه خشکه‌کاری گندم
ترویج آبیاری نوین
معرفی بذرهای مقاوم به خشکی
عدالت در تخصیص آب و مسئولیت‌پذیری صنایع
استاندار خوزستان و دیگر مسئولان محلی بر ضرورت عدالت در توزیع آب تأکید دارند: از مردم و کشاورزان گرفته تا صنایع و تالاب‌ها. صنایع باید به سمت استفاده از آب‌های بازچرخانی بروند تا منابع شرب و کشاورزی در فشار مضاعف نباشند.
تبعات اجتماعی و اقتصادی خشکسالی
قطع کشت برنج و افت عملکرد کشاورزی در خوزستان، اقتصاد هزاران خانواده را تحت تأثیر قرار داده است. افزایش بیکاری، مهاجرت روستاییان به شهرها، و گسترش فقر از جمله تبعات بحران هستند. محمد سواری هشدار داده است: بی‌توجهی به معیشت کشاورزان و نبود بسته‌های حمایتی، باعث بی‌اعتمادی و نارضایتی اجتماعی خواهد شد.
فراتر از کشاورزی: بحران آب و پیامدهای گسترده آن
نابودی نخلستان‌ها
نخل‌های خوزستان که در مناطق پایین‌دست کارون و جراحی واقع شده‌اند، در اثر شوری و کم‌آبی در حال خشک شدن‌اند. در شادگان، اروندکنار و آبادان، هزاران نخل از بین رفته‌اند که معیشت و فرهنگ بومی را تهدید می‌کند.
گاومیش‌ها؛ قربانی خاموش بحران
گاومیش که برای تالاب‌های مرطوب جنوب غربی حیاتی است، به‌دلیل خشکسالی و کمبود آب، دچار سوءتغذیه، بیماری و کاهش تولید شیر شده است. برخی دامداران سنتی ناچار به فروش یا مهاجرت شده‌اند.
سلامت در معرض تهدید
آب ناسالم، افزایش فاضلاب در رودخانه‌ها، و خشکی تالاب‌ها، زمینه‌ساز بیماری‌های پوستی، گوارشی و تنفسی شده‌اند. طوفان‌های گردوغبار نیز به‌ویژه در کودکان و سالمندان، بحران سلامت را تشدید کرده‌اند.
نتیجه‌گیری: فرصت یا خطر؟ بازاندیشی در مدیریت منابع آب
خوزستان، یکی از مهم‌ترین قطب‌های کشاورزی ایران است و با ۱۴ درصد ظرفیت کشاورزی بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات کشاورزی کشور محسوب می‌شود. اکنون تداوم خشکسالی و بهره‌برداری بی‌رویه از سرچشمه‌های رودخانه‌ها، این استان را به یکی از کانون‌های بحران آبی تبدیل کرده است. پیامدهای این وضعیت تنها معیشت کشاورزان را تهدید نمی‌کند، بلکه امنیت غذایی کشور را نیز با خطر جدی مواجه می‌کند. تقابل دو تصویر متضاد، وفور سیلاب‌های ۱۳۹۸ و خشکسالی بی‌سابقه‌ی ۱۴۰۴، نشان می‌دهد که دیگر نمی‌توان با نگاه سنتی و روزمره به مدیریت منابع آب ادامه داد. واقعیت این است که خوزستان با ادامه‌ی روند فعلی، با چالش‌هایی عمیق‌تری مانند: نابودی کشاورزی سنتی، تهدید امنیت غذایی، افزایش مهاجرت، تعمیق نابرابری‌ها و گسترش نارضایتی اجتماعی روبرو خواهد شد. توسعه‌ی الگوی کشت منطقه‌ای، بازچرخانی آب در صنعت، احیای تالاب‌ها، حفاظت از منابع بومی و حمایت هدفمند از کشاورزان، تنها بخشی از یک بسته‌ی نجات است.
ضروری است که طرح آمایش سرزمینی به عنوان پایه‌ای برای توسعه پایدار در کشور بازنگری و اجرا شود. در غیر این صورت، الگوی توسعه فعلی که به قیمت نابودی منابع آب رقم می‌خورد، ایران را به سمت ناامنی غذایی، مهاجرت‌های اجباری و بحران‌های اجتماعی سوق خواهد داد. خوزستان می‌تواند همچنان قلب تپنده کشاورزی کشور باقی بماند، اما تنها با تغییر نگاه، تصمیم‌های سخت، و سرمایه‌گذاری هدفمند در احیای منابع آب و معیشت مردم. اگر امروز اقدام نکنیم، چه کسی پاسخ‌گوی نابودی آخرین نفس‌های خوزستان خواهد بود؟
ابراهیم متین‌سیرت
#بحران_آب
#خشکسالی_خوزستان
#امنیت_غذایی
#نخلستان_های_خشک
#حقابه_کشاورزان
#خوزستان_تشنگی
